...) Ám ảnh bức bách duy nhất của mọi sinh vật chính là sự chết. Các sợ hãi khác chỉ là biến thái của sợ chết. Thế giới bị chinh phục, bị khống chế, bị điều động bởi sự chết. Kinh Phật nhân cách hóa nó thành một loại Ma. Theo từ nguyên, trong tiếng Phạn, mara là danh từ phái sinh từ động từ √mṛ: mriyate, nó chết. Mọi hoạt động của chúng sinh, mọi thứ được kể là văn minh tiến bộ, thảy đều là những biện pháp mà các loài lựa chọn để bảo đảm sự sinh tồn của bản thân và đồng loại. Thế nhưng, do nhận thức sai lầm, điên đảo, kết quả của những lựa chọn đại phần, nếu không muốn nói tất cả, thảy đều tai hại. Đức Phật thành Chánh giác, được mô tả là sau khi chiến thắng quân đội Ma và những quyến rũ của Ma. Các vị luận giải A-tì-đạt-ma cho rằng sợ hãi là một biểu hiện của phiền não. Đây là khía cạnh tiêu cực của sợ hãi. Mặt tích cực được biểu hiện nơi các yếu tố tâm sở thiện.
Trên nền tảng giáo lý nhà Phật mà nói, tự bản chất, tất cả mọi loài sinh vật đều bị điều động bởi khát vọng sinh tồn, và từ đó là bản năng tự tồn biểu hiện qua xúc cảm sợ hãi, từ những sinh vật bé nhỏ nhất cho đến loài thượng đẳng. Tất cả những thứ mà phổ thông gọi là bản năng sinh vật chỉ là những biểu hiện thứ cấp của khát vọng sinh tồn, là một đặc tính tâm lý, mà trong Kinh Phật nó được gọi là ái hay khát ái (tṛṣṇā), chi thứ tám trong 12 chi duyên khởi.
Do bị thúc đẩy bởi khát vọng, và cũng là bản năng sinh tồn, các loại sinh vật từ vi tế nhỏ nhiệm cho đến phát triển cao đẳng, trong lịch sử tiến hóa, đã phát sinh nhiều biện pháp để tự vệ và tự tồn, từ cấp độ vật lý-sinh lý đơn giản cho đến trình độ tâm lý cực kỳ phức tạp, mà ta có thể quan sát, như nơi muỗi mòng các thứ, cho đến rắn, rết, voi, cọp, từ những biện pháp phòng ngự, tránh né cho đến tấn công, và những thủ đoạn lừa gạt kẻ thù. Tất cả những hoạt động này, xét về mặt như là những xúc cảm tiêu cực, trong Phật giáo chúng được nói là những tác động của phiền não.
Bởi vì, như giải thích của Thế Thân trong luận Câu-xá, một trong các đặc điểm của phiền não khi hoạt động là chúng gây tổn hại cho mình và cho người khác.2 Về mặt này, phiền não (kleśa) được gọi là tránh, theo nghĩa đấu tranh, có gốc từ Sanskrit là raṇa, với nghĩa chiến đấu, xung đột. Các phiền não đều là động lực khởi nghiệp; là động cơ chiến đấu của mọi sinh vật; chiến đấu với hoàn cảnh để tự tồn bằng chiếm hữu hay phòng ngự. Cho nên, khi nói rằng quy luật tồn tại của mọi sinh vật là quy luật đấu tranh sinh tồn, thì cũng nên biết bản chất của tồn tại được tác thành như thế nào bởi ái, và được khởi động như thế nào bởi phiền não. (...)
Tuệ Sỹ, "Tổng Luận", A-TÌ-ĐẠT-MA CÂU-XÁ (Tập IV) Thiên 5 & 6,
Hương Tích ấn hành 2016, tái bản 05/2021.
__________
MỤC LỤC
PHẦN I: TỔNG LUẬN
I. Danh nghĩa và phẩm loại
II. Nguyên lý hoạt động
III. Tiềm phục và hoạt động
IV. Thể tính luận
TỔNG LUẬN THÁNH ĐẠO
I. Đối trị phiền não
II. Phần vị đạo
III. Đạo và đối trị đạo
IV. Thuận quyết trạch phần
V. Thánh đạo và thánh quả
VI. Vô học đạo
VII. Thành phần của đạo
PHẦN II: CHÍNH VĂN
Thiên thứ năm:
Chương 1: Thể tính Tùy miên
Chương 2: Phân loại Tùy miên
Chương 3: Hệ phượt
Chương 4: Phân loại tùy miên
Thiên thứ sáu:
Chương 1: Đạo và thánh đế
Chương 2: Gia hành Thánh Đạo
Chương 3: Kiến đạo
